یوزپلنگ ایرانی، سریع‌ترین حیوان خشکی جهان را چقدر می‌شناسید؟

احتمالا همه‌ی شما نام یوزپلنگ ایرانی را شنیده اید و از احتمال انقراض آن اطلاع دارید. یوزپلنگ ایرانی با نام علمی Acinonyx jubatus venaticus گنجینه ای ارزشمند از حیات وحش جهان و سومین گربه‌سان زیبای آسیایی است و فقط چند قلاده از آن در کشورمان باقی مانده است.

به همین دلیل، نیکران موتور در این مقاله قصد دارد به معرفی آن پرداخته و اطلاعات مفیدی در مورد این گربه سان در حال انقراض، با شما عزیزان به اشتراک بگذارد. نیکران موتور امیدوار است با حمایت رسمی که از یوزایرانی دارد، بتواند گام مهمی در جهت حفظ محیط زیست و این گونه ی مهم، بردارد. مطالعه بیشتر در مورد حمایت رسمی نیکران موتور از یوز ایرانی

یوزپلنگ ایرانی چه ویژگی هایی دارد؟

این جانور، تیزپا، مهره ‌دار، پستاندار و از راسته گوشتخواران است که در گذشته، بیشتر در مناطق آفریقا، گستره ی وسیعی از آسیای مرکزی و شبه‌ قاره هند زندگی می‌کرد و خود نیز به چهار گونه‌ی مختلف تقسیم می‌شد. یکی از گونه‌‌های این جانور که با نام  یوزپلنگ آسیایی  شناخته می‌شود در خطر جدی انقراض است و در حال حاضر تعداد کمی از آن، در دشت‌‌‌های مرکزی ایران باقی مانده‌اند به همین دلیل، این گونه، به یوزپلنگ ایرانی نیز معروف است.

اگر بخواهیم در خصوص مشخصات این گونه‌ی جانوری صحبت کنیم، باید گفت دارای اندامی باریک، دست و پا‌هایی لاغر و بلند، قفسه سینه‌ای باریک و کشیده، سری کوچک، ظریف و گرد است. در واقع این ویژگی‌‌ها باعث شده تا یوز به سریع‌ترین جانور روی زمین تبدیل شود و بتواند سرعتی برابر با 128 کیلومتر در ساعت داشته باشد.

جالب اینجاست سرعت یوزپلنگ در عرض ۲ تا 3 ثانیه پس از شروع دویدن به ۷۵ کیلومتر در ساعت می‌‌رسد. برای اینکه متوجه اهمیت این شتاب شویم، لازم است بدانیم که این شتاب حتی از خودرو‌های مسابقه‌ای هم بیشتر است.

می‌توان گفت تک تک اعضای بدن یوزپلنگ، برای بیشتر شدن سرعت این حیوان، به آن کمک می‌کنند. به طور مثال، ریه، قلب، کبد و غده‌‌های فوق کلیوی یوزپلنگ‌‌ها بزرگ است و به دلیل همین امر، این اعضا، به حرکات سریع بدن این جانور به خوبی پاسخ می‌دهند. ستون فقرات بدن چیتا، برای پا‌های عقب مانند فنر عمل کرده و سوراخ‌‌‌های بینی آن‌ها نیز، بزرگ است. کف پا و ناخن‌‌‌های بلند این گربه سان در حال انقراض، قابلیت چرخش ناگهانی و توقف سریع را نیز برای او امکان پذیر کرده است.

یوزپلنگ آسیایی، دارای پوششی کرکی به رنگ نخودی است که البته رنگ بدنش در پهلو‌ها، جلوی پوزه، زیر چشم‌‌‌ها و در سمت داخلی پا‌ها، کم ‌رنگ‌تر می‌شود و در زیر شکم، به سفید متمایل می‌شود. همانطور که می‌دانید بدن یوزپلنگ، پر از لکه‌‌‌های سیاه است که به‌ صورت تقریبا هم اندازه ( با چینشی منحصر به فرد مثل اثر انگشت برای هر یوز) روی بدن، پا‌ها، پنجه‌‌‌ها و دم این جانور، پراکنده شده‌اند.

لازم به ذکر است که پوشش بدن و یال یوزپلنگ آسیایی، کوتاه‌‌تر از زیرگونه‌‌‌های آفریقایی آن است. در کل، این یال، طول کمی داشته و می‌توانیم بگوییم مو‌های پشت گردن یوز، کمی بلندتر از سیار نقاط بدن آن هستند. این جانور دارای وزنی در حدود ۴۳ تا ۵۴ کیلوگرم و قدی در حدود ۱۱۲ تا ۱۳۵ سانتی ‌متر است. دُمی بلند، به ‌طول ۶۶ تا ۸۴ سانتی ‌متر و ارتفاع بدنی معادل ۶۰ تا ۸۰ سانتی ‌متر از دیگر ویژگی‌‌های آن است. در یوز‌های آسیایی، نر‌ها کمی بزرگتر از ماده‌‌ها هستند.

یوز ایرانی از چه جانورانی تغذیه می‌کند؟

یوز ایرانی ، گستره خانگی وسیعی دارد و برای غذا، مسافت زیادی را می‌پیماید و بیشتر به دنبال طعمه‌‌هایی نظیر قوچ، میش، آهو، جبیر(نوعی آهو)، کل (نوعی بز)، بز و خرگوش است. هر یک از این گونه‌ها چرندگان سرسختی هستند و یوزپلنگ‌ها به تعادل جمعیت آن‌ها کمک می‌کنند، همین نقش یوزپلنگ، باعث می‌شود که حداقل پوشش گیاهی که در بیابان رشد می‌کند، به طور کامل از بین نرود و حفظ شود. 

يوزپلنگ‌‌ها بیشتر صبح‌‌‌ها و عصر‌ها فعاليت می‌کنند و روش شکار آن‌ها به این گونه است: از فاصله حدود 2 کیلومتری با چشمان بسیار قوی خود، طعمه را پیدا کرده و پس از انتخاب طعمه، به‌ طور خمیده و از پشت موانع به او نزدیک می‌شوند. 

حال اگر طعمه نسبت به حضور یوزپلنگ مشکوک شد، یوز مدت زمانی بی‌ حرکت باقی می‌‌ماند و سپس موقعی که بتواند، حرکت کرده و به فاصله بین 20 تا 100 متری طعمه برسد و پس از آن با سرعتی معادل 80 کیلومتر و با گام‌‌‌هایی به طول 7 متر به‌ طرف طعمه حمله می‌کند. یوز ‌می‌تواند با همین سرعت شکار خود را تا 500 متر دنبال کند.

در مواقع ضروری هم توانایی دارد تا در مدت زمان 3 ثانیه، سرعت خود را از 80 به 110 کیلومتر در ساعت برساند. وقتی که یوزپلنگ به طعمه خود رسید، آن را با ضربه دست و فرو کردن ناخن در بدنش، به زمین می‌‌زند و با فشردن گلو طعمه‌ را خفه می‌کند.

البته گاهی اوقات، حیوانات شکاری دیگر مانند سگ، پلنگ و کفتار با حمله به پلنگ، طعمه را از او می‌ربایند. لازم به ذکر است، تغییر زیستگاه یوز‌های ایرانی به مناطق کوهستانی، منجر به تغییر در شیوه شکار آن‌‌‌ها شده است. به‌ طوری که در حال حاضر، اکثر یوزپلنگ‌‌ها به جای تعقیب شکار، در کمین آن می‌نشینند.

یکی از نکاتی که لازم است در مورد یوز‌ها بدانیم این است که طریقه زندگی و بقای یوز‌های نر و ماده، با هم متفاوت است. به طور مثال نر‌های جوان به صورت گروه‌‌های کوچک، به دنبال شکار و جفت می‌‌گردند و ماده‌‌‌ها هم معمولا همراه با توله‌‌‌های خود زندگی و شکار می‌کنند.

رفتارهای یوز ایرانی، چگونه هستند؟

بررسی‌ها نشان داده‌اند که بیشترین مشاهده یوزپلنگ در پناهگاه حیات وحش میاندشت بین ژانویه 2003 تا مارس 2006 در طول روز و در نزدیکی مسیرهای آب رخ داده است. این مشاهدات حاکی از آن است که آنها در زمانی که طعمه آنها در یک منطقه باشد بیشترین فعالیت را دارند.

داده‌های دوربین‌های تله‌ای بین سال‌های 2009 تا 2011، نیز نشان دادند که برخی از یوزپلنگ‌ها مسافت‌های طولانی را طی می‌کنند. به طور مثال یک ماده در دو منطقه حفاظت شده که حدود 150 کیلومتر (93 مایل) از هم فاصله دارند و با خط راه آهن و دو بزرگراه تقاطع داشتند، ثبت شد.

سه خواهر و برادر او و یک یوز نر بالغ دیگر نیز ثبت شدند که نشان می‌دهد یوزها، محدوده‌های زندگی وسیعی دارند. یکی از زیستگاه‌های یوز ایرانی، پارک ملی خار توران است. در پارک ملی خار توران، یوزپلنگ‌ها از طیف وسیعی از زیستگاه‌ها استفاده می‌کنند، اما مناطق نزدیک به منابع آبی را ترجیح می‌دهند. در کل می‌توان گفت یوزپلنگ‌ها مناطق نزدیک به آب و طعمه را ترجیح می‌دهند، هرچند حاضر نیستند خود را بیش از حد محدود کنند.

یوزپلنگ آسیایی و آفریقایی، چه تفاوت‌هایی با هم دارند؟

یوزپلنگ آسیایی، در مقایسه با یوزپلنگ آفریقایی، کوچک‌تر است اما دارای پوشش ضخیم‌تر، گردن قوی‌تر و پاهایی باریک‌تر است. یکی دیگر از تفاوت‌های این دو، ضخامت خط اشک آن‌هاست. خط اشک یوز آفریقایی ضخیم‌تر و خط اشک یوز آسیایی یا ایرانی، باریک‌تر است.

یوز پلنگ ایرانی چگونه تولید مثل می‌کند؟

زمان فرا رسیدن بلوغ جنسی یوز ایرانی در 20 ماهگی است. در فصل جفت گیری، یوز‌های نر، ابتدا قلمرو خود را مشخص کرده و پس از آن با یکدیگر درگیر می‌شوند تا سرانجام قوی‌ترین آن‌ها با یوز ماده، جفت گیری کند. جالب است بدانید، جفت گیری می‌تواند در تمامی فصول اتفاق بیفتد، اما بهترین زمان برای آن، فصل زمستان است. گفتنی است، پس از گذشت ۱۷ تا ۲۰ ماه از زایمان، امکان جفت ‌گیری مجدد برای یوز‌های ماده وجود دارد.

مدت زمان بارداری این حیوان تیزپا، ۹۰ تا ۹۸ روز بوده و در هر بارداری، 4 تا 6 توله به دنیا می‌‌آورد. توله این جانور «هوبر» نامیده می‌شود. در زمان تولد این توله‌‌ها یا هوبر‌ها، شاهد توله‌‌‌هایی خاکستری رنگ با مو‌هایی بلند بر پشتشان هستیم که حدود ‌۳۰۰‌ گرم‌ وزن‌ و ‌۳۰‌ سانتی‌ متر طول‌ دارند.

‌توله‌‌‌ها با چشمانی بسته متولد می‌‌شوند و پس از چهار تا ۱۱ روز چشمان خود را باز می‌‌كنند و تا ۶ ماهگی هم توانایی بالا رفتن از درخت را به دست می‌آورند. توله‌‌ها در حدود یک سالگی بالغ شده، حدود ۱۷ تا ۱۸ ماهگی با آموزش‌‌‌های لازم برای شکار و فرار از خطر شکارچیان‌، زندگی مستقل خود را شروع می‌کنند و در سن دو تا سه سالگی می‌توانند، تولید مثل کنند.

نگاهی به قلمرو و زیستگاه یوزپلنگ آسیایی

زمانی زیستگاه یوزپلنگ آسیایی در سراسر آسیای غربی و میانه بود، اما مدتی است به دلیل عوامل مختلف انسانی و زیست ‌محیطی، این گونه‌ی جانواری در معرض خطر انقراض قرار گرفته است و آخرین پناهگاه آن در دنیا، کشور ایران به شمار می‌آید. در حال حاضر زیستگاه یوزپلنگ آسیایی (یوز ایرانی) مناطق بیابانی است و مواردی نظیر

• عدم جفت ‌گیری این جانور در شرایط اسارت
   
• احتمال بالای مرگ توله‌‌‌ها و نرسیدن به سن تولید مثل
   
• تمایل به مهاجرت و پیمودن مسافت‌‌های طولانی
   
• تخریب زیستگاه این حیوانات
   
• تجمع انسان‌‌‌ها
   
• ماشین ‌آلات
   
• آلودگی صوتی و جاده‌ کشی به ‌منظور بهره ‌برداری از معادن و غیره
   

منجر به انقراض این حیوان شوند. در برخی منابع، استخراج معدن، یکی از عوامل انقراض یوز ایرانی معرفی شده است. ولی واقعیت این است که استخراج معدن، به خودی خود، باعث انقراض یوز نمی‌شود. بلکه جاده سازی و ترافیک ناشی از رفت و آمد پرسنل معدن است که آسیب زاست و جان یوز را به خطر می‌اندازد.

نکات جالب در مورد یوز‌ها

• خال‌های بدن یوزپلنگ، مشکی توپر و ریز هستند در صورتی که در پلنگ‌ها، این خال‌ها توخالی و درشت و کمی نامنظم هستند.
   
• یوزپلنگ‌ها اندامی‌ لاغرتر و کشیده‌تر از پلنگ‌ها دارند و از آن‌ها سریع‌تر هستند.
   
• در انتهای دم حیوان، سه حلقه مشکی وجود دارد که آخرین حلقه‌ی آن‌ها پهن‌تر است.
   
• چیتا‌ها قابلیت شنا در آب و بالا رفتن از درخت را دارند.
   
• صدای یوزپلنگ برخلاف پلنگ و شیر و ... غرش مانند نیست زیرا این حیوان توانایی غرش ندارد و صدایی مانند خرخر دارد.
   
• یوزپلنگ، سریعترین حیوان خشکی جهان است.
   
• معمولا زمان زایمان آن‌ها در فصل بهار است به همین دلیل تولد دو توله یوز در آذرماه 1401 در پارک ملی توران، باعث تعجب دوستداران محیط زیست شد. مطالعه‌ی خبر مربوط به تولد دو توله یوز
   
• ناخن‌‌های غيرقابل جمع شدن، يکی از مهم‌ترين وجوه تمايز يوزپلنگ از ساير گربه‌سانان است.
   
• نام‌های محلی آن در ایران و در طبس: خاصه پلنگ، زرده پلنگ و در سیستان و بلوچستان: تازی پلنگ هستند
   
• یوز ایرانی بینایی فوق العاده ای دارد و ‌می‌تواند تکان خوردن دم یک آهو را از فاصله‌ی دو کیلومتری تشخیص دهد.
  
   

طول عمر یوز ایرانی چند سال است؟

یوز ايرانی حدود ۱۰ سال عمر می‌کند، البته مسلما استثنا‌هایی نیز وجود دارد به طور مثال یوزپلنگی به نام جنگال در منطقه نایبندان ۱۴ سال عمر کرده و به ‌عنوان مسن‌ترین یوزپلنگ در دنیا شناخته شد. جسد جنگال در سال 89 پیدا شد. جالب است بدانید، یوز ایرانی به صورت طبیعی شکار نمی‌شود؛ اما این امکان وجود دارد که بر سر تصاحب طعمه توسط پلنگ‌‌های دیگر یا کفتار‌ها دچار آسیب شود.

پس به طور خلاصه: طول عمر نرمال یوزپلنگ ایرانی در طبیعت 10-11 سال و در اسارت 21 سال است.

سوالات متداول در مورد یوز ایرانی

یوز ایرانی به دلیل اهمیتی که دارد، بر سر زبانها افتاده و همین امر باعث شده است تا سوالات زیادی در مورد آن پیش بیاید. نیکران موتور، در ادامه، به پاسخ این سوالات می‌پردازد.

چرا 9 شهریور روز ملی یوزپلنگ است؟

دلیل این انتخاب، یک اتفاق غم انگیز برای این زیرگونه‌ی ارزشمند است. در سال 1373 یعنی زمانی که بسیاری از ما، از احتمال انقراض یوزایرانی اطلاع نداشتیم، در شهر بافق، یک یوزپلنگ مادر همراه 3 توله‌اش، برای آب خوردن  به نخسلتان‌های بافق رفتند. متاسفانه به دلیل عدم فرهنگسازی و اطلاع رسانی درمورد چگونگی رفتار یوز و چگونگی رفتار با یوز، عده‌ای از مردم و ساکنان محلی، به آنها آسیب رساندند.

در این اتفاق یوز مادر، علی رغم زخمی‌شدن، توانست فرار کند ولی توله‌ها به دلیل آسیب‌پذیرتر بودن و سن کم، این امکان را نداشتند. در این حین، یکی از شاهدان، به سازمان محیط زیست اطلاع رسانی کرد و ماموران سازمان محیط زیست، به منطقه اعزام شدند؛ ولی متاسفانه، آسیب وارده به توله یوزها، به قدری شدید بود که یکی از آنها، قبل از رسیدن ماموران و یکی دیگر نیز، در حین انتقال، از بین رفت.

تنها توله یوز باقیمانده، پس از احیا و درمان به پارک پردیسان منتقل شد ولی در نهایت بدون تولید مثل، در سال 1382، جان خود را از دست داد.

به عنوان یک شهروند عادی، برای حمایت از یوز ایرانی، چه کاری از من بر می‌آید؟

شاید در ابتدا تصور کنید به عنوان یک شهروند عادی، هیچ توانایی در حفظ نسل این زیرگونه‌ی ارزشمند ندارید. ولی واقعیت این است که هر یک از ما، می‌توانیم به اندازه‌ی سهم خود اثرگذار باشیم. به طور مثال مطالعه بیشتر در مورد یوز ایرانی، اشتراک گذاری مطالب مربوط به آن در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، آگاه سازی اطرافیان در این خصوص، کمک مالی به فعالیت‌های محیط زیستی که برای حیوانات آبشخور و ... تهیه می‌کنند، و بسیاری از فعالیت‌های دیگر.

بسیاری از فعالان محیط زیست، با روش‌هایی مانند تهیه آبشخور و ... در تلاشند تا زندگی را برای حیوانات در حال انقراض ساده‌تر کنند تا به حفظ و بقای آنها کمک کنند. بنابراین شما می‌توانید با حمایت مالی از این فعالیت‌ها به یوز ایرانی و به کل محیط زیست کمک کنید.

نیکران موتور، نیز تلاش کرده است در کنار حمایت رسمی ‌از یوز ایرانی، از تریبون‌های خود برای آگاه‌سازی در مورد یوز ایرانی، استفاده کند. یکی دیگر از کمک‌های جالب و متفاوت نیکران موتور، اهدای دو دستگاه وانت پرقدرت به یکی از پاسگاه‌های محیط زیست بوده است تا بتواند در جهت حمایت از این تیزپای زیبا، گام بردارد.

چرا منقرض نشدن حیوانات مهم است؟

هر جانداری در طبیعت، اهمیت و نقش خاص خود را دارد. چرخه‌ی طبیعت به تمامی‌ جانداران نیاز دارد و  با انقراض هرکدام از آنها، یک ضربه جبران ناپذیر به این چرخه وارد می‌شود. یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها، این است که با از بین رفتن یک گونه، گونه‌ی بالاتر آن، برای تعذیه به مشکل خورده و گونه‌ی پایین‌تر آن نیز بیش از حد نیاز، زیاد می‌شود. همین امر باعث به هم خوردن تعادل شده و باعث انقراض سایر جانداران می‌شود.

حرف آخر

نیکران موتور، با توجه به مسئولیت اجتماعی خود و علاقه ای که به محیط زیست و به خصوص یوز ایرانی دارد، حمایت رسمی از این گونه‌ی در حال انقراض را به عهده گرفته و در تلاش است تا در جهت حمایت از آن، گام مهم و اثرگذاری بردارد. در صورتی که به مطالعه‌ی اخبار مربوط به یوزپلنگ ایرانی علاقه دارید، صفحه اخبار یوزپلنگ ایرانی را دنبال کنید. البته نیکران موتور در یک نوشته‌ی اختصاصی به معرفی پیروز یوز ایرانی، نیز پرداخته است که پیشنهاد می‌شود آن را مطالعه کنید.